Prof. Dr. Ahmet M. Kılıçoğlu

(Türk Hukuk Kurumu

Denetleme Kurulu Üyesi)  

ı. BULAŞICI HASTALIK, BORCA AYKIRILIK VE BORÇLUNUN KORUNMASI

1. Bulaşıcı Hastalık

Bulaşıcı (salgın) hastalık kaynağı ve sebebi ne olursa olsun, canlıdan canlıya bulaşabilen, şahıs veya malvarlığı zararlarına yol açan, önlenemeyen ya da önlenmesi oldukça zaman alan hastalıktır. Hastalığın kaynağı önemli değildir. Hastalık doğal olarak oluşabileceği gibi, insanlar tarafından yaratılmış ve yaygınlaştırılmış da olabilir. İnsanlar tarafından yaratılmış ve yaygınlaştırılmış olduğu hallerde bir haksız fiil sorumluluğu söz konusu olur.

Bir hastalığın bulaşıcı sayılması için ortaya çıktığı yerin ve yayıldığı alanın önemi yoktur. Genellikle geniş bir alana yayılır. Ancak bu zorunlu değildir. Belirli bir ülkeye, bir ülkenin belirli bir yöresine İlişkin de olabilir.

Bulaşıcı hastalık borç ilişkisinin tarafları dışında, tarafların öngörmeleri ve engellemeleri mümkün olmayan hastalıktır. Bu yönüyle bir mücbir sebep oluşturur. Öngörülebilen ve engellenebilen bulaşıcı hastalık mücbir sebep oluşturmaz.

1. Borca Aykırılık

Bulaşıcı hastalığın hukuksal açıdan önemi, bir borç ilişkisinde borçlunun bu nedenle borca aykırılıktan sorumlu tutulmamasıdır. Aşağıda ele alacağımız gibi, borca aykırılık borçlunun kusurlu olarak borca aykırı eyleminde gündeme gelebilir. Borçlunun borca aykırı davranışı, kendisi ve işletmesinin dışında öngörmesi ve beklenmesi mümkün olmayan bir olaya dayanırsa bundan dolayı sorumlu tutulamaz. Bu durumda borca aykırılıktan dolayı zarar gören alacaklı borçluyu sorumlu tutamayacak, edimin ifası imkânsız hale gelmişse, edim yükümlülüğü sona erecek, borçlu ani edim borcu doğuran sözleşmeden dönebilecek, sürekli edim borcu doğuran sözleşmeyi feshedebilecektir. Bulaşıcı hastalığa rağmen borcun ifası imkânsız hale gelmemişse, borçlu sözleşmeden dönmemiş veya sözleşmeyi feshetmemişse, edimin ifası aşırı derecede güçleşmişse sözleşmenin yeni koşullara uyarlanmasını talep edebilecektir.

1. Borçlunun Korunması

Borçlar Hukuku’nda borca aykırılık nedeniyle borçlunun sorumlu tutulmasının sebebi kusurlu davranışıdır. Borca aykırılıkta borçlunun kusuru yoksa bundan dolayı sorumlu olmaması, ayrıca belirli koşullar altında borçtan kurtulma olanağına sahip olması gerekir.

Borçlunun borcunu İfa etmemesi suretiyle borca aykırı davranışı bazen kendi kusurlu davranışından değil, mücbir sebep dediğimiz olaylardan kaynaklanabilir. Mücbir sebebin söz konusu olduğu hallerde, borçlunun borca aykırı davranışının sebebi kendisi ve işletmesi dışındaki önceden öngörülmesi ve beklenmesi mümkün olmayan olaylara dayanır. Bu nedenle yasalar mücbir sebebin söz konusu olduğu hallerde borca aykırılıktan dolayı borçluyu sorumlu tutmama yönünde çözümler getirmişlerdir.

Bulaşıcı hastalık da bir mücbir sebeptir. Bunun sonucu olarak borca aykırılığın faturası borçluya çıkartı lamaz.

 

                        Atılım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, Bu e-Posta adresi istenmeyen posta engelleyicileri tarafından korunuyor. Görüntülemek için JavaScript etkinleştirilmelidir..

Borçlar yasalarında Ill(icbir sebebe ve bu anlamda olmak üzerc bulaşıcı hastalıklar nedeniyle borca aykırı davranan borçluyu koruyan bil genci d(izcnlcmclcr dışında yasa koyucular bu tür doğal lifttiler özel yasal (I(izcnlcıııclcr getirebilirler. 1311 anlamda olmak iizcrc vergi borçlarının erlelennıey;i, İşileIli1Ç’%İllİ kapatmak zorunda kalanlara yardım edilmesi, İşçilerin bir kısım (icrctIcrİnİ

 

yasaklanması bunlar arasında sayılabilir.

Yasa koyucu sosyal devlet İlkesinin gereği olarak bu tür önlemler dışında, kişiler arasındaki özcJ

 

Ülkemizde de yaygınlaşan korona virüs salgını nedeniyle yasa koyucu CII yaygın sözlcşmc türü olan kira sözleşmelerinde İşyeri kiralarında kiracıları korumak amacıyla korona virüs salgını ncdcniylc mağduriyclleri önlemek amacıyla birtakım önlemleri İçeren 7226 olup 25,03,2020 tarihinde yürürlüğe giren ^[1]Torba Kanunu’un Geçici 2. maddesiyle şu düzenlemeyi getirmiştir:

“(II, ()3,2020 tarihinden 30.06.2020 tarihine kadar işleyecek işyeri kira bedelinin ödenememesi kira sözleşmesininfeshi ve tahliye sebebi oluşturmaz.’

Yasa bu düzenlemesiyle birzcl hukuk sözleşmesi olan İşyeri kiralarında kiracıya kira bedelini ödememe yetkisi getirmemiş, kira bedelinin ödenmemesi nedeniyle kiraya verenc sözleşmenin feshi ve kiracının tahliyesini bir süreliğinc cılclcmiştir.

Biz aşağıda bulaşıcı hastalık olan korona virüs salgını nedeniyle borca aykırılık hallerinde borçluya tanınmış olan hak ve yetkilerc İlişkin Borçlar Kanunu’nda yer alan genci düzenlemeleri cıc alacağız,

11. BORCA AYKIRILIKTAN SORUMLULUĞUN KOŞULLARI

A. Borca Aykırılık Halleri

Borcun kaynağı ne olursa olsun, borcu zamanında, yerinde ve borç İlişkisinc uygun olarak İfa edilmesi gerekir,

Borcun İfa edilmemesinin değişik görünümleri vardır. Bunlara borca aykırılık halleri adı verilmekte, son Alınanlarda “İfa engelleri” olarak adlandırılmaktadır.

Borca aykırılığın genci sonuçları “I’13K ‘da genel hükümlerde (TBK nıd, 83-126) düzenlenmiştir. Ancak sözleşmcdcn doğan borç ilişkileriyle İlgili olarak borca aykırılığa İlişkin özel hükümlere yer verilmiştir, Örneğin satış sözleşmesinde satıcının temerrüdü (TBK md. 212); zapta karşı sorumluluğu (TBK ınd. 214 vd.), ayıba karşı sorumluluğu (T[3K nıd. 219 vd.); kira sözleşmesinde kiraya verenin

 

(T13K 111d. 3 1 5); eser sözleşmesinde yüklenicinin ayıplan sorumluluğu (T13K md. 474 vd.) bunlara örnek gösterilebilir.

Özel hükümlerin bulunmadığı hallerde bütün borç ilişkilerinde borca aykırılık halleri şu şekilde sıralanabilir:

I. Kusurlu Sonraki İmkânsızlık

Borç ilişkisi kurulduktan sonra, edimin ifası borçlunun kusuru sonucu imkânsız hale geldiğinde, aynen ifa mümkün olmadığından alacaklı borçludan TBK md. 112 gereğince uğradığı zararlarının tazmin edilmesini talep edebilir.

1. Borçlunun Temerrüdü

TBK md. 1 17-120 borçlunun temerrüdünün genel koşulları ve sonuçlarını, TBK 111d. 123-126 ise tam İki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde borçlunun temerrüdünün koşulları ve sonuçlarını hükme bağlamıştır.

1. Alacaklının Temerrüdü

TBK md. 106 ve devamında alacaklının temerrüdü düzenlenmiştir.

Alacaklının temerrüdü borçluyu borçtan kurtarmaz, fakat borçlunun borçtan kurtulması için başvurulacak yasal olanaklardan yararlanmasını sağlar. Bu olanak verme borçlarında borç konusunun tevdi edilmesi ve tevdiye elverişsizlik halinde ise verilecek şeyin satılması suretiyle bedelinin tevdi ettirilmesidir.

1. Kötü İfa (Gereği Gibi İfa Etmcmc)

Borçlu edimini İfa etmiş olabilir. Ancak İfa sözleşmeye veya kanuna uygun değilse, kötü İfadan söz edilir. Satıcı malı teslim etmiş fakat mal kullanmaya elverişli değildir, kiraya veren kiralananı kiracıya teslim etmiştir fakat kiralanan kullanmaya elverişli değildir.

Kötü ifa ayıplı veya eksik ifa hallerini kapsayabilir.

1. Aşırı ifa güçlüğü

Sözleşmenin kurulmasından sonra ortaya çıkan öngörülemeyen ve beklenmeyen haller borçlunun edimini ifa etmesini aşırı derecede güçleştirmiş olabilir. Bu durum borca aykırılık değil karşımıza ifa engeli olarak çıkabilir.

B. Borca Aykırılıktan Doğan Tazminat Sorumluluğunun Koşulları

Bütün borca aykırılık hallerinin genel sonucu olarak alacaklının bu yüzden doğan zararının tazmin edilmesi için gerekli koşulların neler olduğunu TBK nıd. 1 12 hükmünden çıkarmak mümkündür.

Bunun İçin haksız fiil sorumluluğu İçin TBK md. 49’da olduğu gibi beş koşulun bir arada bulunması gerekir².

ı. Fiil

Borçlunun borca aykırı bir fiili ya da davranışı olmalıdır. Borca aykırı fiil , borçlunun yapmaması gereken fiilleri yapması, ya da yapması gerekenleri yapmaması şeklinde olabilir.

Borçlunun yapmaması gereken fiilleri yapmasına örnek olarak satıcının gıda ürünleri arasına kullanım süresi geçmiş olanları katması; yüklenicinin projeye aykırı inşaat yapması; hastaya yüksek dozda ilaç verilmesi: operasyonda hastanın sağlam organlarına zarar verilmesi verilebilir.

 

^z Kılıçoğlu, Ahmet M.: Borçlar Hukuku Genel Hükümler. 23 Bası Ankara 2019 Turhan Kitabevi Yayınları, Sh.365 vd.

Borçlunun yapması gerekirken yapmaması şeklindeki borca aykırı fiillerine örnek olarak satıcının satılan malı zamanında teslim etmesi, kiracının kira bedelini zamanında ödemesi, yüklenicinin eseri zamanında yaratıp teslim etmesi, vekilin vekalet görevini sözleşmeye uygun olarak yerine gerekirken bunları yapmaması; operasyona tabi tutulan hastanın süresinde uyandırılması gerekirken, uyandırılmaması, hastanın düzenli olarak ateşinin ölçülmesi gerekirken ölçülmemesi, tahlillerinin yapılması gerektiği halde yapılmaması, İşverenin işyerinde iş güvenliği önlemlerinin alınması gerekirken bunların alınmaması verilebilir.

1. Filin Borca Aykırılık Teşkil Etmesi

Borçlunun ifa etmesi gereken borcun kapsamı ve niteliği sözleşmeden doğan borçlarda sözleşmede tayin edilebileceği gibi, yasa tarafından da bu tayin edilmiş olabilir. Satıcının satılanı zamanında teslim etmemesi, ayıplı olarak teslim etmesi, kiraya verenin kiracının kullanmasına elverişli olmayan kira konusu malı teslim etmesi, işverenin işyerinde iş güvenliği önlemlerini almaması, inşaatın projesine aykırı olarak yapılması hallerinde borca aykırılık söz konusudur.

1. Zarar

Alacaklı borçlunun borca aykırı fiili sonucu zarara uğramış olmalıdır. Buraya her türlü zarar girebilir. Bu anlamda olmak üzere zarar maddi veya manevi, müspet veya menfi, doğrudan veya dolaylı ya da yansıma yoluyla zarar olabilir.

1. İlliyet Bağı

Borçlunun borca aykırı fiili ile alacaklının uğradığı zarar arasında uygun illiyet bağının (sebep sonuç bağının) bulunması gerekir.

İlliyet bağım kesen sebeplerin bulunduğu durumlarda, diğer koşullar bulunmasına rağmen, borçlunun doğan zarardan sorumluluğu söz konusu olmayacaktır.

İlliyet bağını kesen sebepler haksız fiil nedeniyle tazminat sorumluluğunu engellediği gibi, sözleşmeden doğan borçlarda da borçlunun borca aykırılıktan sorumlu tutulmaması sonucunu doğurur.

İlliyet bağım kesen genel üç sebep vardır. Bunlar mücbir sebep, zarar görenin ağır kusuru ve üçüncü kişinin ağır kusurudur.

1. Kusur

Borçlunun borca aykırılıktan sorumluluğu kusur sorumluluğudur. Buna göre diğer koşullar bulunduğu halde, borçlu borca aykırılık sonucu doğan zararda kusurlu değilse, zararın tazmini gündeme gelmeyecektir.

Bu anlamda olmak üzere illiyet bağını kesen sebepler ile kusur kavramlarını birbirinden ayırdetmek gerekir. Bu iki kavram çoğu zaman birbirine karıştırılmaktadır.

Örneğin: Yüklenicinin sözleşmeye uygun olarak yaptığı inşaat deprem sonucunda yıkılırsa, inşaatı zamanında teslim etmemesi nedeniyle işsahibinin uğradığı zarardan sorumlu olmayacaktır. Burada borçlunun doğan zarardan sorumlu tutulmamasının sebebi illiyet bağını kesen sebebin varlığıdır. Buna karşılık bu örneğimizde inşaatın zamanında teslim etmemesi, depremden kaynaklanmamışsa yüklenici doğan zarardan kusuru nedeniyle sorumlu tutulacaktır. Yüklenici kusursuzluğunu kanıtlayarak sorumluluktan kurtulabilir. Örneğin: İnşaatın gecikmesi işsahibinin gerekli malzemeleri zamanında teslim etmemesinden ya da verdiği yanlış talimatlardan kaynaklandığı kanıtlanırsa yüklenici kusur koşulu bulunmadığı için sorumlu tutulamayacaktır.

 

C. Borca Aykırılığın Son uçları

I. Borca Aykırılık Nedeniyle Doğan Zararının ‘I’nzminİ

TBK md. 1 12 borca aykırılık halinde alacaklının uğradığı zararın tazmini konusunda genci ve temel bir düzenleme getirmiştir. Borca aykırılığa İlişkin özel hüküm Icrİn bulunduğu hallerde, koyucu alacaklının bu yüzden doğan zararlarının tazmini konusunda iî/.cl hükümlerc yer vermemişi olup, T BK ınd. 1 12 hükmü uygulama bulacaktır. Buna göre borcun kaynağı ve liir[i ne olursa olsun, biit(in borç İlişkilerinde borçlunun borca aykırı davranışı halinde doğan zxırarın tazmini bu dümılcıncyc göre talep edilebilecektir.

1. Aynen İfa

Borçlu borca aykırı davrandığı borç konusunun aynen İfası mümkün İsc alacaklı borçludan aynen ifayı talep edebilir. Bu nedenle borca aykırılığın genel sonucu, alacaklının nırarının tazmin edilmesi değildir. Alacaklı mümkün ise aynen ifayı talep edebilir. Bunun yanında borca aykırılık

 

1. Sözleşmeden Dönme veya Sözleşmenin Feshi

Sözleşmeden dönme ani edim borcu doğuran sözleşmelerin, sonradan ortaya çıkan bir sebeple geçmişe etkili olarak ortadan kaldırılmasıdır, Satış ve eser sözleşmesi ani edim borcu doğuran sözleşmelerdir. Borçlu kısım kısım ifa yükümlülüğü altında değilse, yani satışta satıcı bir tek teslimle, yüklenici eser sözleşmesinde eseri bir İmalat ve teslimle borcundan kurtulabiliyorsa ani edim borcu doğuran bir sözleşme söz konusudur.

Fesih ise sürekli edim borcu doğuran sözleşmelerde söz konusudur. Kira, hizmet, vekalet, abonman, taksitle satış bunlara örnek gösterilebilir. Bu tür sözleşmeler kurulduktan sonra ortaya çıkan bir sebeple ortadan kaldırılırsa sözleşme geçmişe değil geleceğe etkili olarak ortadan kaldırılabilir^[2].

Alacaklının sözleşmeden dönmesi veya sözleşmenin feshi haklı sebebe dayanmalıdır. Sebep haklı değilse, bu durumda alacaklı borca aykırı davranmış olur ve diğer taraf yukarıda açıkladığımız gibi aynen İfa mümkün İsc aynen ifayı, bununla beraber doğan zararının tazmin edilmesini; aynen ifa mümkün değilse zararının tazmin edilmesini talep edebilecektir.

111. MÜCBİR SEBEBİN TAZMİNAT SORUMLULUĞUNA ETKİSİ

A. Mücbir Sebebin Haksız Fiil Sorumluluğuna Etkisi

Bu hükme göre haksız fiilin tazminat sorumluluğuna yol açabilmesi için beş koşulun bir arada bulunması gerekir^[3].

ı. Fiil (Eylem)

Fiil olumlu (aktif evlem) ya da olumsuz (pasif evlcm) şeklinde gerçekleşebilir. Failin sorumlu tutulabilmesi İçin haksız fiil ehliyetine sahip olması vani olay anında fiilinin sonuçlarını bilebilecek ayırt etme gücüne sahip olması gerekir. Haksız fiil ehliyeti İçin. hukuksal İşlem ehliyetinden farklı olarak failin avırt etme gücüne sahip olması yeterlidir. vaş ve kısıtlı olup olmaması önem taşımaz.

1. Hukuka veya Ahlaka Aykırılık

Failin fiili hukuk düzeni tarafından emredici bir kuralla yasaklanmış olmalıdır. Bu anlamda olmak üzere başkalarının şahıs (kişilik) ve mal varlıklarına yönelik zarar veren her evlem hukuka aykırıdır.

Fiil hukuka aykırı olmadığı halde ahlaka aykırı olabilir. TBK md. 49!f.ll ahlaka aykırılığın haksız fiil savılabilmesi İçin hukuka aykırılıktan farklı olarak failin fiilini başkalarına zarar vermek kastıyla İşlemiş olması gerekir. O halde hukuka aykırılık için failin herhangi bir kusuru yeterli olduğu halde. ahlaka aykırılık için failin fiilinin kasten İşlenmiş olması zorunludur$.

1. Zarar

Failin fiili bir zarara yol açmış olmalıdır. Zarar maddi veya manevi. doğrudan ya da dolavlı, yansıma yoluyla zarar olabilir. Maddi zarar fiili zarar ya da kazanç kaybı şeklinde gerçekleşebilir. Haksız fiil failinin bu filinin sonucu elde ettiği kazanç zarar kavramına girmez. Failin elde ettiği kazancın fiilin mağduruna İadesi yasalarda özel hükmün bulunduğu hallerde (TNIK md. 25/f.lll: 5846 sayılı FSEK md. 70/f.lll; 6769 savılı Sınai Mülkiyet Kanunu md. 151/2/1) gibi) mümkün olabilir.

1. İlliyet Bağı

Zarar ile failin fiili arasında İlliyet bağı yani sebep sonuç bağı bulunmalıdır. Zarar failin filinden değil daha önceki ya da sonraki bir sebepten doğmuşsa fail bundan sorumlu olmavacaktır. Örneğin: Failin basit bir tıbbi tedavi İle iyileşecek şekilde yaraladığı kişi hastanede korona virüsü kaptığı için ölmüşse, önüne geçilen illivet söz konusu olup. fail ölümden sorumlu tutulmayacaktır.

Failin fiili İle zarar dediğimiz sonuç arasındaki bağı kesen sebepler söz konusu olabilir. Bu durumda İlliyet bağını kesen sebeplerden söz edilir.

İlliyet bağını kesen üç genel sebep vardır. Bunlara genel dememizin sebebi hem haksız hem de sözleşme sorumluluğunda uygulanabilmeleridir.

Bunlar zarar görenin ağır kusuru, üçüncü kişinin ağır kusuru ve mücbir sebeptir.

Bulaşıcı hastalığın borç ilişkilerine etkisi konusunda bizi mücbir sebep konusu yakından ilgilendirmektedir.

Mücbir sebep, önceden tahmin edilemeyen, tahmin edilebilse bile önüne geçilemeyen doğal ya da sosyal olayları ifade eder. Doğal olaylara deprem, sel, yıldırım düşmesi, öngörülmeyen kuraklık ya da don, bulaşıcı hastalık gibi haller girer.

Bulaşıcı hastalığın haksız fiiller hukukunda illiyet bağım sebep olarak uygulanması ender olarak karşımıza çıkar. Bu ender hale şu örnek verilebilir. A, yoldan geçen ya da yakını olan B İle tokalaşmış, kucaklaşmış, bu olayda dört gün sonra B korona virüsü nedeniyle tedavi altına alınmış fakat kurtarılamamıştır. Yapılan araştırmada A’nın Umre ziyaretinden döndüğü ve kendisinin de bu hastalıktan öldüğü saptanmıştır. B’nin mirasçıları A aleyhine tazminat davası açtığında, A’nın eylemi İle doğan zarar arasındaki İlliyet bağını kesen bulaşıcı hastalığın söz konusu olduğu kanıtlanırsa sorumluluk söz konusu olmayacaktır.

5. Kusur

TBK md. 49 kusura dayanan haksız fiil sorumluluğunu düzenlemektedir. Kural olan sorumluluk budur. Ancak yasalarımızda bu kuralın İstisnası olan “kusursuz sorumluluk” adını verdiğimiz İstisnai haller (TBK md. 66-71; TİMK md. 369; 2918 sayılı KTK md. 85 gibi) vardır.

İlliyet bağını kesen sebepler ve bunlardan bulaşıcı hastalık unsuru ile kusur kavramlarını birbirinden ayırdetmek gerekir.

Failin kusuru varsa, illiyet bağını kesen sebep tek başına sorumluluktan kurtuluş sebebi olamaz. Örneğin: Deprem sonucu bina yıkılmıştır. Binayı yapan kişi binayı fen ve tekniğe uygun olarak yapmışsa, doğan zarardan illiyet bağını kesen sebep nedeniyle sorumlu olmayacaktır. Ancak yüklenicinin binanın yapımında kusuru varsa, tek başına İlliyet bağının kesilmesi sorumluluğu ortadan kaldıramaz. Örneğin: Yüklenici binayı kaçak olarak ya da dere kumu yerine deniz kumu kullandığı İçin bina yıkılmışsa, zararın doğum sebebi deprem değil, yüklenicinin kusurudur. Yukarıda Umre’ den dönen A’nın, B İle teması sonucu B’nin ölümü örneğine dönecek olursak. A korona virüsü kaptığını bildiği halde; özellikle karantinadan ya da yoğun bakımdan kaçarak B’nin reddetmesine, ondan uzaklaşmaya çalışmasına karşılık ona sarılmışsa bulaşıcı hastalığın illiyet bağını kesen sebep olarak doğan zarardan sorumluluktan kurtulma sebebi olamayacaktır.

B. Bulaşıcı Hastalık ve Sözleşme Sorumluluğuna Etkisi

I. Bulaşıcı Hastalığın Mücbir Sebep Sayılmasının Koşulları

Bulaşıcı hastalığın mücbir sebep sayılabilmesi ve borçluyu borca aykırılıktan dolayı sorumluluktan kurtarabilmesi İçin, borçlunun edimini İfa etmesini etkilemesi gerekir. Bu anlamda olmak üzere bulaşıcı her hastalık borçluyu sorumluluktan kurtaramaz.

Bunun için aşağıdaki koşulların bulunması gerekir:

a. Bulaşıcı hastalığın bulunması

Hastalığın bulaşıcı olup olmadığı konusunda yetkili uzman kuruluşların bilgisine başvurulabilir.

Tüm Dünya’yı ve ülkemizi derinden etkileyen korona virüs salgını DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) tarafından PANDEMİ yani salgın hastalık olarak ilan edilmiştir.

Koronanın mücbir sebep sayılabilmesi için borçlunun edimini ifayı engellemiş olmalıdır. Vekilin vekalet görevini yerine getirmesi, satıcının satılanı teslim borcunu ifası, kiracının kira bedelini ödemesi, yüklenicinin inşaatı yapması koronadan etkilenmemişse edimin İfa edilmemesi nedeniyle alacaklının uğradığı zararı tazminle yükümlü olacaktır. Buna karşılık korona nedeniyle yargı faaliyetlerine ara verilmişse. avukatın dava açmaması, duruşmalara girmemesi; üretimin durmasına karar verilmiş satıcı satılanı temin edememiş, sokağa çıkma yasağı nedeniyle temin ettiği malı alıcıya teslim edememişse, bankacılık faaliyetleri durdurulmuş kira bedeli ödenmemişse, yüklenicinin İşçileri koronaya yakalandığı için karantinaya alınmış inşaat durmuş teslimi gecikmişse, bulaşıcı hastalık nedeniyle edimin ifası mümkün değildir.

Bulaşıcı hastalık yöresel olabilir. Bu durumda bundan etkilenmeyen yörelerde borçlunun borcunu ifa etmemesi nedeniyle alacaklının uğradığı zararın tazmini gerekir.

b. Edimin ifasını engellemesi

Edimin engellenmesi ifanın gecikmesi, karşı edimin ifasının tehlikesi girmesi,ifamn imkansızlaşması şeklinde de oluşabilir.

Bulaşıcı hastalığa rağmen borçlunun edimini ifa etmesi mümkün olabilir. Bu durumda borcun ifa edilmemesi nedeniyle alacaklının uğradığı zararı tazmin yükümlülüğü vardır. Örneğin: Satıcının bulaşıcı hastalıktan önce teslime hazır ettiği bulaşıcı hastalık bahanesi ilc alıcıya teslim ctıncmcsi halinde borca aykırılıktan sorumluluğu vardır. Keza bulaşıcı hastalık kiracının kira bedelini ödemesini engellememiş olabilir.

Buna karşılık bulaşıcı hastalık nedeniyle satıcının temini gereken malların üretimi yasaklanmış, sokağa çıkma yasağı nedeniyle alıcıya teslimi mümkün olmamış, sokağa çıkma yasağı nedeniyle kiracının kira bedelini bankadan havale etmesi mümkün olmamışsa geçici İmkânsızlık söz konusu olur. Bu durumda alacaklı borçlunun borca aykırı davranış nedeniyle doğan zararının tazmin edilmesini talep edemez.

Bulaşıcı hasta tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde önceden İfa yükümlüsüne İfası gereken karşı edimin İfasını da tehlikeye sokabilir.Örncğin: Taksitle taşınmaz satış vaadi sözleşmesinde alıcının önceden ifa yükümlüsü olması nedeniyle edimlerini ifa yükümlülüğü bulunmasına rağmen, satıcının taşınmazın mülkiyetini devir ve teslim etme edimi (karşı edim) bulaşıcı hastalık nedeniyle tehlikeye girebilir.

O halde bulaşıcı hastalığın İfaya engeli, İfanın gecikmesi ve gereği gibi yapılamaması şeklinde ortaya çıkabileceği gibi, ifanın imkansızlaşması şeklinde de ortaya çıkabilir.

Edimin İfası borç ilişkisinin kurulmasından sonra, borçlunun kusuru olmaksızın İmkânsız hale gelmişse bu durum TBK md. 136 gereğince borcun kendiliğinden sona erme sebebidir.

İmkansızlığın borcu sona erdirebilmesi için kalıcı ve kesin olması gerekir. Geçici imkânsızlık borcu sona erdirmez. Borçlunun gecikmiş ifada bulunması mümkün olup, gecikmeden sorumlu olmayacaktır. Bu anlamda olmak üzere para borcunun İfası korona virüs salgını nedeniyle gecikmiş olabilir. Fakat ifayı imkânsız hale getirmez.

Bu genel açıklamalardan sonra aşağıda korona virüs salgının sözleşme sorumluluğuna etkilerine değişik ihtimallere göre ele alalım.

2. Sözleşme Sorumluluğuna Etkisi

a. Tazminat sorumluluğuna etkisi

Sözleşmeden doğan borca aykırılığın genel sonucu yukarıda ifade ettiğimiz gibi alacaklının bu yüzden doğan zararının TBK nıd. 1 12 gereğince tazmin edilmesidir. Bu hüküm gereğince borçlunun doğan zarardan sorumlu tutulabilmesinin koşulları İlc TBK md. 49 da öngörülen haksız fiil sorumluluğunun koşulları örtüşmektedir. Aralarındaki fark TBK md. 49 hükmünün uygulandığı hallerde taraflar arasında bir sözleşme ilişkisinin bulunmaması, borçlunun (haksız fiilden sorumlu tutulanın) sorumlu tutulmasının sebebinin, zarar görene haksız bir fiil sonucu zarar verilmiş olmasıdır. TBK md. 1 12’nin uygulandığı hallerde ise, borçlunun sorumluluğunun sebebinin haksız bir fiile değil tarafalar arasındaki hukuksal işlemden kayıaklanan bir borç ilişkisine dayanmasıdır.

O halde TBK md. 49’da borçlunun (failin) haksız, TBK nıd. 1 12 ‘de ise borçlunun borca aykırı bir fiili söz konusudur.

Her iki sorumlulukta da zarar (sonuç) ile fiil (sebep) arasında İlliyet bağının bulunması zorunludur. İlliyet bağını kesen sebep varsa, diğer koşullar bulunsa bile sorumluluk gündeme gelmeyecektir.

Bu açıklamamıza göre, borca aykırılık halinde, zarar dediğimiz sonuç, borçlunun borca aykırı fiilinden kayıaklanmıyor, fiil ile zarar arasındaki illiyet bağını kesen bir mücbir sebep bu anlamda olmak üzere bulaşıcı bir hastalık varsa doğan zarardan sorumluluk gündeme gelmeyecektir.

Korona virüs salgının ortaya çıkması üzerine; satıcı satım konusu malı teslim edemezse, satıcı taşınmazın tapuda tescili ve alıcıva teslimini sağlayamazsa, üretim durduğu ya da yurt dışından İthalat yasaklandığı İçin ürünler alıcıya va da işsahibine teslim edilemezse, yüklenici İnşaatı durdurup süresinde tamamlayamazsa, işçi salgın hastalık nedenivle sokağa çıkma yasağı nedeniyle İşini yerine getirmezse, yurt dışına uçuşlar yasaklandığı için havavolu şirketi daha önceden uçuş takvimi belli olan yolcuya taşıyamazsa. yurt dışına seyahat düzenleyen şirket korona riski nedeniyle turların yapılmasını ertelerse, kredi borçlusu dışarı çıkma yasağı ve sağlık tehdidi nedeniyle dışarı çıkamayıp kredi borcunu vadesinde ifa edemezse. kambivo senedi borçlusu tüm işlerinin durması, mal veya hizmet üretememesi nedeniyle borcunu ödevemezse. taksitle satın alan alıcının taksit borcunu dışarı çıkma yasağı nedeniyle zamanında ödeyemezse alacaklının bu yüzden doğan zararlarını tazmin etmekle yükümlü olmayacaktır.

Alacaklının borçlunun borca aykırı davranışı bulaşıcı hastalık nedeniyle uğradığı zarar borcun özellikle zamanında ya da gereği gibi ifa edilmemesi nedeniyle gecikmeden kaynaklanan zarar, gecikme nedeniyle sözleşmede öngörülen ceza koşulu talebi, para borçlarında temerrüt faizi (TBK md. 120) ve aşkın zarar (TBK md. 122) gibi zararları kapsar.

Bu verdiğimiz ve benzeri örneklerde vurgulamamız gereken husus, bulaşıcı hastalığın sorumluluğa etkisinin, borçlunun bu yüzden alacaklının uğradığı zarardan sorumlu tutulmamasıdır. Bundan bulaşıcı hastalığın kural olarak borcu sona erdiren bir sebep olduğu sonucu çıkarılmamalıdır. Bulaşıcı hastalığa rağmen borçlunun edimini ifa etmesi imkânsız halc gelmemişse, borçlu edimini, bulaşıcı hastalık İfaya engel olduğu sürece, alacaklının uğradığı zarar dışında borcu ifa yükümlülüğünden kurtulamaz. Yukarıdaki örneğimizde bulaşıcı hastalık nedeniyle geciken taşınmazın tapudan devir işlemi, taşınırın teslimi, inşaata devam edilmesi, yurt dışı seyahatin yapılması borçları İfa edilecektir.

Bulaşıcı hastalık, borcu ifa yükümlülüğünü ortadan kaldırır mı? Bu hususu aşağıda ele alacağız.

b. Sözleşmeden dönme ve sözleşmenin feshi

1. Bulaşıcı hastalık sözleşmeden doğan borçlarda dönme ya da fesih suretiyle borcu sona erdirmeye de neden olabilir.
2. Bulaşıcı hastalık sonucu eser sözleşmesinde yüklenicinin eseri yaratması İmkânsız hale gelebilir. Eserin imalı için gerekli malzemelerin ithali, eseri yaratacak kişinin sokağa çıkması yasaklanmış, eseri yaratacak yabancı uyruklu elemanların kendi ülkesine dönmesi zorunluluğu doğmuş olabilir. Bu durumda yüklenici mücbir sebep nedeniyle sözleşmeden dönebilir.

Aynı durumlar işsahibi için gündeme gelebilir. İşsahibi bulaşıcı hastalık nedeniyle otellerin, alışveriş merkezlerinin, spor salonların belirsiz süreyle kapatıldığı bir dönemde bu amaçlarla,bclirli bir sezon için açacağı işletme için yüklenici ile yaptığı sözleşme konusu otel, alışveriş merkezi, spor şalonu inşaatı işinden dönebilir.

1. Sürekli edim borcu doğuran yaygın bir sözleşme türü olarak kira sözleşmeleri bulaşıcı hastalıktan çok etkilenen bir sözleşme olarak karşımıza çıkabilir.

Uzun süreli bir kira sözleşmesinde, bulaşıcı hastalık nedeniyle İşyeri kapatılan kiracı, kira sözleşmesini kalan süresi için feshedebilir. Türkiye’de uzun süreli olarak çalışmaya gelen yabancı uyruklu kiracı, corona virüs nedeniyle ülkesine dönmek zorunda kalırsa, kira sözleşmesini kalan şiirc için ileriye etkili olmak üzere feshedebilir.

Yurtta kalan öğrenci, örgün eğitim yerine online eğilime geçilmesi nedeniyle yurt İlc akdettiği sözleşmeyi kalan süre İçin feshedebilir.

1. Yukarıdaki örneklerimizde sözleşmeden dönülmesi veya feshi halinde fesih sonrası için

 

düzenlenmiş olan sebepsiz zenginleşmeye dayanacaktır.

ce. Bulaşıcı hastalık sözleşmeden dönme veya sözleşmenin feshi İçin haklı sebeptir. Haklı sebeple sözleş

meden dönen ya da haklı sebeple fesheden taraf, T BK md. 1 12 gereğince alacaklının bu yüzden uğradığı zarardan sorumlu olmayacaktır. Bu hususu yukarıda açıklamış bulunuyoruz.

c. Sözleşmenin uyarlanması

Bulaşıcı hastalık sözleşmeden doğan borçlarda, borcun ifasını imkânsız hale getirmemiş ve sözleşmeden dönme ya da feshinin koşulları mevcut değilse, TBK md. 138 gereğince “aşırı İfa güçlüğü” nedeniyle sözleşmenin yeni koşullara uyarlanması gündeme gelebilir.

1. Uyarlama geçerli bir şekilde kurulmuş olan sözleşmeden doğan bir borcun sonradan ortaya çıkan bir sebeple İfasının aşırı güçleşmesi nedeniyle, henüz borcunu İfa etmemiş ya da İfa etmekle birlikte buna ilişkin haklarını saklı tutmuş olan borçlunun sözleşmenin yeni koşullara göre güncellenmesini isteme hakkıdır.

TBK’da uyarlama konusunda bazı sözleşme türlerine ilişkin özel hükümlere yer verilmiştir. Bu özel hükümler (Bağışlama sözü vermeden dönme TBK nıd. 296/b.3; ürün kirasında TBK md. 369; götürü bedel kararlaştırılmış eser sözleşmesiyle İlgili TBK md. 480/f.ll) yanında bütün sözleşmeler İçin uygulanabilen TBK md. 138’deki genel hüküm kabul edilmiştir.

1. Uyarlama sözleşmeler hukukunda hakim olan “ahde vefa ilkesi”nin bir istisnasıdır. Bu nedenle gelişigüzel her nedenle değil sözünü etliğimiz maddede öngörülen sıkı koşulların varlığını gerektirir. Bunun İçin sözleşmenin kurulmasından sonra, borçlunun önceden öngörmesi mümkün olmayan ve beklenmeyen olağanüstü haller nedeniyle aynı koşullarla edimini ifa etmesinin aşırı şekilde güçleşmesi zorunludur.

Sözleşmenin kurulmasından sonra öngörülemeyen ve beklenmeyen olağanüstü haller, mücbir sebepler olarak karşımıza çıkar.

1. Yukarıda İfade etmiş olduğumuz gibi, bir mücbir sebep olan bulaşıcı hastalık, borçlunun edimini ifa etmesini imkânsız hale getirebilir. Bu durumda borçlu için TBK md. 136’da düzenlenmiş olan, sonraki kusursuz imkânsızlık nedeniyle borcun sona ermesi gündeme gelir ve borçlu borcunu ifa etmemesi nedeniyle sorumlu tutulamayacak, edimi ifa yükümlülüğünden kurtulacaktır.

Mücbir sebep ve bu anlamda olmak üzere bulaşıcı hastalık, borçlunun borcunu ifa etmesini imkânsız hale getirmemiş olabilir.

Bu durumda ise mücbir sebeb, TBK md. 138’de düzenlenmiş olan “aşırı ifa güçlüğü” nedeniyle sözleşmenin uyarlanmasını talep hakkına yol açar.

TBK md. 136’da ifa imkânsızlığı, TBK md. 138’de ise ifa güçlüğü söz konusudur.

Borçlunun bulaşıcı hastalık nedeniyle edimi ifa etmesi imkansızlaşmadığı halde, aynı koşullarla borcunu İfa etmesi kendisi İçin aşırı derecede güçleşmiş olabilir. Örneğin: Satıcının korona virüsünün merkezi Çin’den İthal edeceği malı alıcıya İthalat yasaklandığı için; keza yurt dışına seyahat programı düzenleyen şirketin bu ülkelere seyahatin yasaklanması nedeniyle edimini ifa etmesi imkânsız hale gelmiştir. Buna karşılık satıcının satım konusu malı ithal etmesi yasaklanmamış olmasına rağmen, ulaşım giderlerinin artması nedeniyle ya da sözleşmede öngörülen sürede ifa edilmesi aşırı derecede güçleşmişse ifa güçlüğü söz konusu olacaktır.

Bulaşıcı hastalık nedeniyle edimin ifasının güçleşmesi sonucu uyarlama edimde olabileceği gibi sürede de söz konusu olabilir, Örneğin: Yüklenici ya da satıcı korona virüs salgını nedeniyle çalışma takvim ve sürelerin  güçleşmesi nedeniyle malzemelerin temininde gecikilmesi hallerinde uyarlama ifa süresiyle sınırlı olarak talep edilebilir. Bu durum özellikle alacaklıya süreli olarak tanınan alacak hakkının korona virüs salgını nedeniyle kullanamadığı süre kadar uzatılması halinde önem taşır. Kiracı bir oteli beş yıl İçin kiralamıştır. Korona virüs salgını nedeniyle otelini kapatmak zorunda kalmış, salgın tehlikesi geçince yeniden işletmeye açmıştır. Kapalı kaldığı sürenin uyarlama yoluyla kira süresine eklenmesini kiraya verenden talep edebilecektir. Aynı durum hazine arazisini “yap işlet,devret modeli İle” kira sözleşmesi ile ya da üst hakkı olarak devir alan işletmeci İçin de söz konusu olabilir.

dd. Bulaşıcı hastalık TBK md. 138’de sözü edilen “öngörülemeyen ve beklenmeyen” hallerdendir.

Borçlunun aşırı İfa güçlüğü nedeniyle uyarlama talep edebilmesi için öngörülemeyen veya beklenemeyen hallerin varlığı yeterli olmayıp, borçlu edimini ifa etmemiş ya da ihtirazi kayıtla İfa etmiş olması gerekir.

Satıcı korona virüs nedeniyle malın bedelinin ya da nakliye giderlerinin öngörülmeyen şekilde artması nedeniyle sözleşmede öngörülen bedel İle edimini İfa edemeyebilir. Satıcı bedelde uyarlama talep edebilir.

Yüklenici İnşaatl yirmi dört ay İçinde teslim etmeyi üstlenmiştir. Ancak korona virüsü nedeniyle işçilerin bir ay süreyle çalıştırılması, malzemelerin üç ay süreyle temin edilmesi, Belediye İmar Müdürlüğü’nde bir ay İçinde alınması gereken bir onayın belediye çalışanlarının asgari sayıda çalıştırılması nedeniyle üç ay içinde alınmasının mümkün olduğu hallerde, yüklenici edimin ifası süresinin uyarlanmasını talep edebilir.

Spor salonunu, hamamı, kuaför salonunu, alışveriş merkezindeki işyerini kiralayan kiracı, korona virüs nedeniyle bu yerlerin kapatılması sonucu kira bedelini ödeyemez duruma düştüğünde, kiraya verenden uyarlama talep edebilir.

d. Ödemezlik derİ veya ödemeden acze düşen kişiye ifadan kaçınma aa. Tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerde, sözleşmeden ya da kanundan dolayı önceden İfa yükümlülüğü yoksa, kendi edimini İfil etmeyen taraf, diğerinden edimin iliısını lalcp edemez. Aksi halde, kendisinden İfa talep edilen borçlu. alacaklıya karşı “ödemezlik def’ini” ileri sürebiliı^‘. Örneğin: Mobilyacının alıcının siparişi üzerine İmal edeceği mobilyalar teslim edilmeden, alıcıdan bedeli talep edemez. Eser sözleşmesinde bedel işin tesliminde ödenir (T13K md. 479).

1. Aynı konuyla ilgili TBK nıd. 98 İse lam iki tarafa borç yükleyen sözleşmede, önceden ifa yükümlülüğü bulunan kişinin, diğer tarafın karşı edimini ifil etmesi tehlikeye girerse, edimini İfadan kaçınabilmesine olanak tanımıştır . Bu durumda önceden ifa yükümlüsü borcu İfadan yani borçtan kurtulmamaktadır. Önceden ifa yükümlüğü bu durumda kendisinc karşı edim için güvence verilmesini isteme, aksi halde sözleşmeden dönme hakkına sahiptir. Yukarıdaki örneğimize dönelim. Mobilyacı M, A’nın ödeyeceği altı taksitten sonra mobilyaları teslim etmeyi üstlenmiştir. A iki taksili ödedikten sonra M’nin mobilyaları imal edip teslim edemeyecek duruma düştüğünü görürse, taksitleri ödemeyi durdurup, kendisinc güvence verilmesini isteyebilir. Güvence verilmezse sözleşmeden dönebilir.

Karşı edim yükümlüsünün edimini ifa yükümlülüğünün tehlikeye düşmesi ifa güçsüzlüğüne düşme, özellikle iflas etme ya da hakkındaki haczin sonuçsuz kalması şeklinde ortaya çıkabilir,

1. Korona virüs salgını nedeniyle tam iki tarafa borç yükleyen sözleşmelerin birçoğunda, sonradan İfa yükümlüsünün edimini İfa etmesi tehlikeye girebilir. Zira bu salgın nedeniyle arz ve talep dengesinin değişeceği, üretimin ve istihdamın duracağı, büyük bir işsizlik sorununun ortaya çıkacağı, firmaların mali ve ekonomik durumlarının bozulacağı, mal ve hizmet alımlarının düşeceği açıktır. Bunun sonucu olarak önceden İfa yükümlüsü olan borçlu borcunu İfa ettiği halde karşı tarafın edimini ifa etmeme riski büyüktür. Aşağıdaki örneklerle açıklayalım.

Bir konut ya da İşyeriyle İlgili inşaat projesi sunan yükleniciden, alıcı ilericic İnşa edip kendisine teslim edilecek konut ya da işyeri alımı İçin taksitle bir satış sözleşmesi yapmıştır. Korona virüs salgını nedeniyle proje sahibi yüklenicinin edimlerini yerinc getirmesi tehlikeye girebilir. Bu anlamda olmak üzere alıcının gezip gördüğü şantiyede hiçbir çalışma ve üretimin olmadığı, yüklenici aleyhine bankalardan aldığı krediler nedeniyle takiplerin başladığı, satış konusu taşınmaza hacizler konulduğu, taşınmazlar ipotek edilerek krediler alındığı durumda, alıcı taksitlerini ödemeye devam ettiğinde İnşa edilecek konut ya da işyerinin kendisine teslim edilmesi tehlikesi karşısında taksitleri ödemeyi durdurabilir. Borçludan kendisine söz konusu konut ya da işyerinin teslim edileceğine İlişkin güvence verilmesini talep edebilir. Aksi halde sözleşmeden dönebilir.

e. Edimden ve tasarruf edilen masraflardan indirim talebi

Tam iki tarafa borç yükleyen sözleşme İlişkisinin devam ettirildiği hallerde, edim ve karşı edim arasında dengesizlik meydana gelebilir. Bir inşaat sözleşmesinde, İşsahİbİ korona virüs nedeniyle şantiyeyi kapatabilir; bu durumda yüklenici ve İşçileri işyerine gelmemekte, yüklenici nakliye, konaklama, beslenme harcamalarında tasarruf etmektedir. Bunlardan tasarruf ettiği halde işsahibindcn, kendisine belirli aralıklarla ödenmekte olan bedele dahil olan bu harcamalardan kurtulmaktadır. Buna rağmen bunların İş sahibi tarafından ödenmeye devam edilmesi yüklenici açısından sebepsiz zenginleşmeye neden olmaktadır.Buna aşağıdaki örnekleri verebiliriz:

Alışveriş merkezinde işyerini kiralayan kiracı, korona virüs salgını nedeniyle merkezin kapatılmasına rağmen kira sözleşmesi ilişkisini devam ettirmekte, kira bedelini ödemeye devam

 

⁶ Kılıçoğlu, sh. 755 ⁷ Kılıçoğlu,sh.761.